Een reis naar de oorsprong van Prädikatsweine: Schloss Johannisberg (deel 1)

Tags

Auslese, Beerenauslese, Deutsches Weininstitut, Duitse Riesling, German wine, Johannisberg, Prädikat, Rheingau, riesling, Schloss Johannisberg, Spätlese, Trockenbeerenauslese

We hebben de afgelopen jaren themaproeverijen gewijd aan de belangrijkste predikaatwijnen Kabinett, Spätlese en Auslese.
Het waren telkens fascinerende ervaringen, met goede tot grote wijnen. Bij Stefaan rijpte het idee om een reeks artikels over Prädikatsweine te schrijven voor het wijntijdschrift Perswijn. In de loop van 2020 kan je die lezen. Maar voorafgaand aan het schrijven moet er natuurlijk research gebeuren.
Zo gebeurde het dat Gerd, Stefaan en ik eind december 2019 richting Rheingau trokken, op zoek naar de oorsprong van de Prädikatsweine. Met dank aan het Duitse Wijninstituut voor de ondersteuning!

Verslagen van de proeverijen kan je hier teruglezen:
De fenomenale Kabinett degustatie: deel 1, deel 2
Spätlese Special: deel 1, deel 2
De grote gerijpte Auslese degustatie: deel 1, deel 2

Schloss Johannisberg

Op een kille decemberochtend rijden we richting Rheingau. De mist neemt toe naarmate we de Rijn naderen. Het veerpont over de rivier zien we pas door de grijze massa opduiken als de boot enkele tientallen meter van de oever is.
We zijn net op tijd op Schloss Johannisberg in Geisenheim voor een snelle lunch en onze afspraak met Stefan Eiser, verantwoordelijk voor rondleidingen, kelderbezoeken en degustaties.
Terwijl we buiten in de mist ronddwalen, vertelt Herr Eiser over de geschiedenis van het historische domein, en van de rijke wijngeschiedenis van Rheingau in het algemeen.

Foto Stefaan Soenen

Beknopte geschiedenis van het Schloss
Omstreeks het jaar 1100 werd het eerste benedictijnenklooster op de Bischofsberg gesticht door aartsbisschop Ruthard van Mainz (1088-1109). Veel eerder al, in 817, werd door Lodewijk de Vrome melding gemaakt van wijngaarden op deze plaats. De sneeuw zou hier eerder smelten dan in de omgeving, daarom werd de heuvel uitgekozen om druiven te planten. Welke die oorspronkelijke druiven waren is onduidelijk. Heel waarschijnlijk waren dat blauwe druiven, of een “complantation” (gemengde wijngaard) van blauwe en witte druiven. In de Oxford Companion to Wine spreekt Jancis Robinson over Elbling, rode en witte Muscat, Pinot Noir en “Räuschling”, niet te verwarren met Riesling. Onze gids Stefan heeft het dan weer over Heunisch en Gelber Orleans samen met Pinot Noir. In het boek uit 1934 “Der Weinbau in der Provinz Rheinhessen, im Nahetal und Moselthal” wordt ook gewag gemaakt van Orleans, samen met Riesling: “…op de vaak steile hellingen tussen Nierstein en Nackenheim wordt voornamelijk Orleans geplant, dezelfde die wordt geplant in Rüdesheim op de berg; de voet van de berghelling is meestal beplant met riesslings…“.

In 1716 koopt de vorstabdij Fulda het klooster en begint aan de verbouwing ervan tot een paleis voor de vorst van Fulda.
Tegelijk worden op bevel van de prins van Fulda alle wijngaarden gerooid en herplant met de volgens hen beste druif op dat moment: Riesling. In 1720 worden in de wijngaard 294.000 stokken Riesling geplant. Daarmee wordt het de eerste wijngaard ter wereld waarvan de aanplant uitsluitend uit Riesling bestaat. Enkele andere bronnen spreken van 38.500 wijnstokken, van zowel Riesling als Orléans, wat wellicht dichter bij de realiteit is gezien de te beplanten oppervlakte en de toenmalige lagere plantdichtheid.
Nog steeds zijn de 50 ha wijngaard die Schloss Johannisberg bezit gelegen in de onmiddellijke omgeving van de huidige kasteelgebouwen.
In enkele wijngebieden van de wereld wordt de naam Johannisberger gebruikt als met over Riesling spreekt.

Gedurende de Napoleontische oorlogen (1792 tot 1815) kreeg het domein verschillende keren andere eigenaars.
Op het Congres van Wenen (1814-1815) werden na de val van Napoleon de nieuwe Europese grenzen vastgelegd. De Oostenrijkse kanselier en staatsman Klemens Wenzel von Metternich slaagde erin om tussen de verschillende landen een akkoord te bekomen, dat zou leiden tot vrede in Europa. Als waardering hiervoor schonk de Oostenrijkse keizer Franz I in 1816 de Johannisberg, het Schloss en de omliggende wijngaarden, die voordien aan Napoleon toebehoorden, aan de Fürst von Metternich.
Het domein bleef eigendom van het Huis von Metternich. Na zware bombardementen in 1942 kon Paul Alfons von Metternich-Winneburg het Schloss terug heropbouwen. In 1974 was hij, als enige overlevende van de dynastie, verplicht om tot verkoop over te gaan.
Momenteel behoort het geheel toe aan de familie en voedingsconcern Dr. Oetker.

Ontstaan van Spätlese
Aan Schloss Johannisberg wordt het ontstaan van de eerste Spätlese toegeschreven. Het verhaal, of de legende, speelt zich af in het jaar 1775.
Traditioneel moest elke oogst binnen zijn voor 16 oktober, feestdag van de Heilige Gallus. Dat leidde nogal eens tot onrijpe en zure wijnen, dus de prins van Fulda besloot zelf de rijpheid te laten beoordelen en pas te laten oogsten als de druiven voldoende rijp waren. Elk jaar werd een boodschapper uitgestuurd als de druiven mochten geoogst worden.
In 1775 had de koerier een paar weken vertraging. Als hij arriveert met het oogstbevel zijn een deel van de druiven al aangetast door schimmel. De oogst van gezonde druiven is veel te klein, en de keldermeester geeft bevel om ook de aangetaste druiven te oogsten en er wijn van te maken. Die bleek erg goed van kwaliteit te zijn, en sindsdien is men elk jaar wijn gaan maken van druiven die, zoals later zou blijken, aangetast waren door Botrytis cinerea, edelrot.
Al in 1730 meldden chroniqueurs dat sommige wijnbouwers “graag zouden willen wachten op een beetje rot om de grotere zoetheid van de druiven te bereiken”, maar 1775 blijft de datum die het begin markeert van een geplande late oogst of Spätlese.
Ter ere van deze gebeurtenis staat op de binnenplaats van Schloss Johannisberg de “Spätlesereiter“, die de koerier met het oogstbevel voorstelt.

Spätlesereiter © http://www.germanwines.de

Andere regio’s en landen maakten ook wel eens wijn maakten van druiven met edelrot, maar op Schloss Johannisberg werd het herkend als gunstig en werd het jaar na jaar systematisch nagestreefd om de kwaliteit van de wijnen te verhogen.
Later werd de techniek van selectie meer en meer verfijnd. De beslissing om geselecteerde druiven die door Botrytis waren aangetast te oogsten voor een specifieke wijn kwam 12 jaar later na de ontdekking van Spätlese, in 1787, tegelijk de eerste vermelding van Auslese.

Met oprechte dank aan het Duitse Wijninstituut voor de ondersteuning!

Lees ook: Een reis naar de oorsprong van Prädikatsweine: Schloss Johannisberg (deel 2)
Lees ook: Een reis naar de oorsprong van Prädikatsweine: Kloster Eberbach (deel 1)
Lees ook: Een reis naar de oorsprong van Prädikatsweine: Kloster Eberbach (deel 2)

Bronnen:
Schloss Johannisberg
Oxford Companion to Wine – Jancis Robinson
Wines of Germany – Anne Krebiehl
Caesar-michel.de
Duitsewijn.nl
Deutscheweine.de
The Geography of Wine: Regions, Terroir and Techniques
Researchgate.net
St. Anthony
Wikipedia
Heroes of riesling